ماه : مرداد 1400

باید با شخصیت، زندگی و عملکرد حاکمان دیکتاتور آشنا شویم تا هم انسان را بهتر بشناسیم و هم سیاست را بهتر بفهمیم. چراکه اولاً هر انسانی رگه‌ای از دیکتاتوری در جانش هست، و ثانیاً هیچ سیاستی هم خالی از دیکتاتوری نیست. ولی اگر قرار باشد فقط با یک دیکتاتور آشنا شویم، آن شخص کدام است؟ به نظرم استالین. حال اگر بنا باشد، فقط یک کتاب دربارۀ او بخوانیم، چه کتابی خواهد بود؟ به نظرم «استالین». هم استالین الگوی دیکتاتورهای بعدی شد، و هم «استالین» مرجعی برای نوشتن دربارۀ استالین. همچنین، این کتاب نشان می‌دهد که واقعیت چقدر می‌تواند جذاب، مبهوت‌کننده و ترسناک باشد.

در این کتاب با الگویی کلی و روشی عام برای مشاورۀ فلسفی آشنا می‌شویم. از نظر نویسنده، مشاورۀ فلسفی چهار مرحله دارد. این الگوی چهارمرحله‌ای هم معیارهای یک رویکرد مقبول برای مشاورۀ حرفه‌ای را دارد و هم شامل اهداف عملی این حرفه است. این‌ها باعث می‌شود که فلسفه، علاوه بر عقلانی بودن و فعالیت فکری، جنبۀ درمانی داشته باشد و یک شیوۀ زندگی را نیز به افراد پیشنهاد کند.

شرلوک هولمز سرش را با حالتی جدی تکان داد و گفت: «می‌دانی واتسن، یکی از اشکالات ذهن آدمی مثل من این است که ناچارم به همه چیز از زاویۀ موضوع تخصص خود نگاه کنم. تو به این خانه‌های پراکنده نگاه می‌کنی و از زیبایی آن‌ها به وجد می‌آیی. وقتی من به آن‌ها نگاه می‌کنم تنها فکری که به ذهنم خطور می‌کند احساسِ انزوای آن‌ها است، و این‌که در آن‌ها چقدر می‌توان به‌راحتی و با جسارت مرتکب جنایت شد.»

[متن کامل این بریده از کتاب را با کلیک بر روی تصویر بخوانید]

من، خوشبختانه، دوستانی دارم که اهل قلم‌اند. به لطف آن‌ها و پررویی من، وقت و بی‌وقت گفت‌گوهای زیادی بر سر نوشتن و مخلفاتش داشته‌ایم. من سعی کردم مجموع نکات پراکنده‌ای را که آموخته‌ام در قالب چندین یادداشت قلمی کنم، طبیعتاً با حذف و اضافات و دخل و تصرفاتی. حاصل چیزی شده که در این یادداشت قسمت اولش را می‌خوانید.

مفهوم دوستی آن‌چنان برای‌مان مأنوس و آشناست که از تأمل اساسی دربارۀ آن غافلیم. ما گمان می‌کنیم همه چیز در این رابطه واضح و روشن است؛ درحالی‌که همین مفاهیم ساده و دم‌دستی که تمام یا بخش زیادی از زندگی روزمرۀ ما را در بر گرفته‌اند، مهم‌ترین موضوعات برای تأمل‌های ژرف و تصمیم‌گیری‌های اساسی هستند. الکساندر نهاماس در کتاب «فلسفۀ دوستی» هم به سراغ نظریات فیلسوفان بزرگ می‌رود و هم فیلسوفانه در باب این مسئله می‌اندیشد. او نشان می‌دهد که رابطۀ دوستی باعث «خودآگاهی» معرفتی و «خودشکوفایی» عملی افراد است. با وجود این، به نقص و مشکل و دردسر و حتی رذائل اخلاقی دوستی نیز اشاره می‌کند.

از نظر هایک، دولت نباید در عرصۀ عرضه و تقاضای بازار دخالت کند. این دخالت نه‌فقط در امور کلان، بلکه حتی در امور خُرد نیز تبعاتی ناگوار به دنبال دارد. کوچک‌ترین دخالت دولت در یکی از امور خُرد منجر می‌شود به دخالت‌های بزرگ و کلان اقتصادی، سیاسی و اجتماعی. برای مثال، بیایید «شیر» را در نظر بگیریم.

[ متن کامل این بریده از کتاب را با کلیک بر روی تصویر بخوانید.]

بحران مشروعیت به این صورت شکل می‌گیرد که نیمی یا حتی بیش از نیمی از شهروندان عالماً عامداً در انتخابات شرکت نمی‌کنند. به‌علاوه، حتی آنها هم که رأی می‌دهند، نه مفهوم رأی خود را به‌درستی می‌فهمند و نه به تأثیر آن چندان اطمینان دارند. به عبارت دیگر، برای رأی خود شأن یا وزن زیادی قائل نیستند و آن را در تعیین نوع نمایندگان و دولت‌مردان سرنوشت‌ساز نمی‌بینند. با این شرایط، راه حل هابرماس برای مسئلۀ مشروعیت سیاسی چیست؟

واضح است که برای مطالعۀ کتاب باید مکان مناسب را فراهم کرد. ولی زمان نیز به همان اندازه مؤثر است و مدخیلت دارد. منظورم از زمان فقط ساعت صبحگاهی یا لحظات شبانگاهی نیست. به نظرم زمانِ مهم‌تر دوره‌های زندگی فرد است یا سال‌های خاص یک جامعه. در این ایام که نعره و نالۀ همگان به آسمان رفته و همه از همه چیز و همه کس می‌نالند و شاکی‌اند، زمان مناسبی است برای بازدید از گذشته، خواندن تاریخ و مطالعۀ این کتاب. به‌علاوه، خواندن این کتاب را می‌توان بازدید از یکی از بناهای فرهنگی نامرئی ایران دانست. گشت‌وگذاری شگفت‌انگیز و مبهوت‌کننده از گذشته‌ای نه‌چندان دور؛ گذشته‌ای که از آن‌چه تصور می‌کنیم به اکنون ما نزدیک‌تر است.

همۀ کسانی که به سراغ نوشته‌های ارسطو رفته‌اند، در خواندن آن متون به دردسر افتاده‌اند. عاقبت این مسئله مطرح می‌شود که اساساً آثار ارسطو را چگونه باید مطالعه کرد؟ جان اِی. وِللا پاسخی مفصل به این پرسش می‌دهد. به‌علاوه، نکات کلیدی‌اش را می‌توان به دیگر آثار فلسفی نیز تعمیم داد.

سورپرایز مردگان! بله؛ دکتر زریاب خویی (1298-1373) پس از 27 سال که از فوتش می‌گذرد ترجمۀ این اثر مهم را رونمایی کرد. ماینکه (1862-1954) را می‌توان آخرین فرد از نسل فیلسوفان تاریخ قرن نوزدهمی دانست که برخلاف جریان روشنگری و پوزیتیویسم حرکت کردند. او بر این باور است که هر گروهی از انسان‌ها قوانین تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارد. اندیشمندان مورد علاقه‌اش هردر و گوته هستند. مسئلۀ اصلی او در این کتاب تعارض جهان‌شمولی اخلاق و نسبیت منافع دولت‌-ملت‌ها در برهه‌های خاص تاریخی است و سخت دل‌مشغول جمع میان نیروهای غیرشخصی تاریخ و آزادی فردی انسان‌هاست. ماینکه با دانشی گسترده، پژوهشی دقیق ارائه می‌کند. به‌علاوه، کتاب سترگش پر است از نکات و تأملات فراوان. به همین دلیل آیزایا برلین در مقدمه‌اش بر این کتاب به خواننده تذکر می‌دهد که در خصوص این کتاب باید وقت و دقتی صرف کند بیش از آن‌چه درخور کلی‌گویی‌های بی‌پروا و غالباً سطحی تاریخ‌نگاران اندیشه‌هاست.