گزارمان

کتابی علمی و غیرالهیاتی در دفاع از دین‌داری. ظاهراً یافته‌های علوم تجربی (زیست‌شناسی تکاملی، عصب‌شناسی، روان‌شناسی) ریشه‌های دین‌ورزی، کارکرد آن و غایتش را تهدید می‌کنند. اما نویسنده نشان می‌دهد که ریشه‌های نیاز ما به دین‌داری بسیار عمیق‌اند، دین هنوز هم کارکردی موفق دارد، و غایتش همچنان موجّه است. برای مواجهه با رنج‌ها، مشکلات و بی‌معنایی، دین همچنان دردسترس‌ترین و آزموده‌شده‌ترین راه است، زندگی جمعی را به‌سامان، و خشم و خشونت را مهار می‌کند، و نه‌فقط مانع لذت و شادی نیست، بلکه سازوکاری خاص برای خلق‌شان دارد‌. و هر جانشینی برای دین، در نهایت، به‌صورت نوعی دین درمی‌آید با مناسکی گسترده و پیچیده.

یک اثر فلسفی کوتاه و عمیق، نقادانه و سازنده. این کتابِ پرنکته بر موضوع «اصالت» چنبره می‌زند و آن را همه‌جانبه بررسی می‌کند. از خلال آن، مدرنیته، از دو بُعد نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، نقادی می‌شود. تیلور هم شیفتگان مدرنیته را تخطئه می‌کند و هم مخالفانش را بر خطا می‌داند. حل مسئلۀ اصالت سنتز آن دو است. تیلور مزیت‌های اصالت را می‌کاود، سپس مشکلاتش را برمی‌شمرد، و در نهایت روایتی بهتر از آن عرضه می‌کند که شأن اخلاق را نگه می‌دارد، از ذهنی‌انگاری در امان است، مقهور عقل ابزاری نمی‌شود، آزادی سوژۀ مدرن را به خطر نمی‌اندازد، و در عین حال اهمیت «دیگری» و ارزش جامعه هم از دست نمی‌رود.

ارتباطات گستردۀ ناشی از شبکه‌های اجتماعی و گوشی‌های هوشمند با وعدۀ آرمان‌هایی، همچون آزادی و آگاهی، جهان را به هیجان آورد. اینک آن خوش‌بینی اولیه خوابیده و معلوم شده که حذف واسطه‌های سنتی در ارتباطات فقط منجر به شکل‌گیری واسطه‌های جدیدتر و نه‌بهتر می‌شود که نتیجه‌اش در فرهنگ، سیاست و اقتصاد می‌شود: سطحی شدن، پوپولیسم، و مصرف‌گرایی کالاها و خدمات بنجل. ارتباطات گسترده نه‌فقط این ساحت‌های کلان جمعی، بلکه اصل تعاملات انسانی و «خود» را نیز دگرگون و تخریب کرده‌اند. کتاب با بیم و امید، مسائل و راه‌حل‌های پیشنهادی برای استفاده از نقاط مثبت این امرِ ناگزیر به پایان می‌رسد.

مجموعه‌ای از نُه جستار روایی و غیرروایی با چاشنی مناسبی از تجربه‌های شخصی و دُز خوبی از هنر، ادبیات، فلسفه و روانشناسی، برای شستن چشم‌ها، جور دیگر دیدن، و ژرف‌تر فهمیدنِ تنهایی، اندوه، دلتنگی، به‌رسمیت شناخته شدن، عشق، رضایت شغلی، غرابت انسان بودن، تجرد مردان، ملال، نوشتن و طنز. تأملات با فضا، حال‌وهوا و مکان‌های مدرن گره خورده‌اند: کافه، هتل، جاده، فرودگاه، باغ‌وحش، قطار، هواپیما، شهر. وجه اشتراک همۀ مباحث توجه به جزئیات بسیار ریز، حاشیه‌ای، نادیده، و در عین‌حال رایج این روزگار است. پیچیدگی بیان، نکات دقیق و نگاه عمیق بازخوانیِ متأملانه و نقادانۀ این کتاب جیبیِ جذاب را ضروری می‌سازد.

ایدۀ شایگان این است که بحران هویت حل نمی‌شود، زیرا برای آن به دنبال جواب اشتباه می‌گردند. اشتباه راه‌حل‌ها این است که هویت باید چیزی واحد و ثابت باشد. اما اگر کسی هویت خود را با امور ثابت، جهان‌بینی محدود، و روایت‌های خاص گره بزند، بعید است در این جهان جا بیفتد و به رضایت خاطر برسد. اساساً چنین چیزی در جهان متکثر و سیال امروزی ممکن نیست. در مقابل، داشتن هویت سیار و چهل‌تکه مطلوب است و باید از آن استقبال کرد، زیرا چنین هویتی انسان مدرن را غنی‌تر و شکوفاتر می‌سازد. اگر کسی با تکثر و سیالیت کنار بیاید، کار و زندگی‌اش هم بهتر می‌شود.

کسانی که در جست‌وجوی زمان ازدست‌رفته را خوانده‌اند، کسانی که دارند آن را می‌خوانند، کسانی که آن را خواهند خواند، و – هرچند عجیب – حتی کسانی که قصد ندارند آن را بخوانند، این کتاب کوچک را دوست خواهند داشت، از آن محظوظ خواهند شد، و در آن نکته‌هایی جالب و آموزنده خواهند یافت.
یک نویسندۀ سرخوش و شوخ‌طبع به سراغ یکی از ناخوش‌ترین و جدی‌ترین نویسندگان رفته و مهم‌ترین و مفصل‌ترین رمانش را خوانده و تصریح می‌کند از آن خیلی بدش آمده (الحاد در ادبیات)! ماجرا و دلایل تأمل‌برانگیز بیزاری‌اش را هم می‌گوید. ماتیاس چوکه قلمِ طنازِ معرکه‌ای دارد. ترجمۀ کتاب هم حرف ندارد.

غالباً اسلام و سرمایه‌داری را متضاد هم می‌دانند، اما بندیکت کُهلر، با پژوهشی گسترده و گزارشی جذاب، نشان می‌دهد که اسلام سرچشمۀ سرمایه‌داری مدرن است. چراکه پیامبر اسلام تجربۀ تجاری داشت، پایبندی به قراردادهای اقتصادی در اسلام واجب دینی است، مکه و همۀ شهرهای مهم جهان اسلام مرکز تجاری بودند. نیز، مسلمانان در زمینۀ فقه معاملات، مدیریت تجاری، ریاضیات کاربردی و اصلاحات پولی، دستاوردهای درخشان داشتند. رشد خیره‌کنندۀ اسلام در پنج قرن اول رابطۀ علّی مستقیم با اقتصاد موفق آن داشت. با گسترش اسلام، اقتصادش به اروپا و ایتالیا رسید. به‌ویژه ونیز و جنوا، آن را اخذ کردند و به سراسر غرب سرایت کرد.

علی‌رغم اختصار، پژوهش فلسفی دقیق و کم‌نظیری در حوزۀ الهیات برای پاسخ به این مسئله: آیا خداوند از مخلوقاتش متأثر می‌شود یا خیر؟ بررسی جامع نویسنده با پرداختن به سرشت عواطف آغاز می‌شود. سپس، ادلۀ مدافعان خدای تأثیرپذیر و خدای تأثیرناپذیر جداگانه بررسی می‌شوند. سه عاطفه بیش از سایر عواطف محل بحث‌اند: عشق خدا، خشم او و همدلی‌اش. به نظر می‌رسد که امروزه کمیت هواداران نظریۀ تأثیرپذیری خدا بیشتر و ظاهراً کفۀ دلایل این نظریه سنگین‌تر است، اما کتاب بدون نتیجۀ قطعی به پایان می‌رسد. این چالش فلسفی پیچیده و جذاب در اندیشۀ خوانندۀ علاقمند ادامه می‌یابد.

پژوهشی مستند و تحلیلی با سویه‌های تاریخی، جامعه‌شناختی و فرهنگی در یک موضوع به‌ظاهر جزئی اما بسیار حساس و دامنه‌دار. نویسنده چندوچون تغییر پوشاک مردانه و زنانۀ ایرانیان را از شکل سنتی به صورت مدرن، در یک بازۀ تقریباً صدساله، واکاوی می‌کند. او هم به سراغ علل و عوامل و موانع تغییرات می‌رود و هم پیامدهای مثبت و منفی‌شان را نشان می‌دهد؛ در هر دو بُعد، هم از منظر کلان به مسئله می‌نگرد و هم از منظر خُرد و فردی؛ هم به سیاست‌گذاری‌های حکومت استناد می‌کند و هم از خاطرات روزانۀ افراد شاهد می‌آورد. و در نهایت، کتابی شیرین و البته عبرت‌آموز است.

شاهکار فلسفی و ماندگار جان رالز، نظریه‌ای در باب عدالت، هم خیلی دقیق است، هم بسیار مفصل و هم تا حدودی پیچیده. لذا فقط متخصصان دانشگاهی از پس این اثر دشوار برمی‌آیند. خلاصه‌های عمومی در دیگر کتاب‌ها یا ناقص‌اند یا دقیق نیستند. ولی این کتاب کوچک و کم‌نظیر هم دقیق است و هم جامع. نویسنده سه کار کلی و اساسی را انجام داده است: اول، بازگویی مقدماتِ تاریخی و نظریِ لازم برای فهم نظریۀ «عدالت به‌مثابۀ انصاف»؛ دوم، ترسیم دقیق هستۀ اصلی نظریۀ رالز؛ در نهایت، توضیح اشکالات منتقدان و پاسخ‌های رالز، و تشریح لیبرالیسم سیاسی او در برابر لیبرالیسم جامع.