در این وانفسای کتاب و کتاب‌خوانی گاهی بعضی از کتاب‌ها با استقبالی بسیار خوب مواجه می‌شوند. جذابیت کتاب‌ها شگردهایی دارد که بعضی نویسندگان آنها را با استادی چاشنی برخی آثار می‌کنند، و بدین ترتیب آن کتاب‌ها به رتبۀ پرفروش‌ها ارتقاء می‌یابند. به عبارت دیگر، در این عرصه نیز برخی از کتاب‌ها سلبریتی می‌شوند. ولی این شهرت و فروشْ نسبتی مستقیم با ارزش و محتوای کتاب ندارد. صدالبته که بسیاری از این سلبریتی‌های مکتوبْ کتاب‌های زرد هستند؛ ولی بعضی از آنها هم که به‌اصطلاح وزن علمی و تحقیقاتی دارند، چندان پرمایه نیستند. سستی مبانی چنین آثاری هم منجر به بدآموزی می‌شود، مثل همین خودآموز. این کتاب جنجالی تا این لحظه به چاپ هفتم رسیده است. بسیاری با شور و شعف آن را خریده‌اند به این امید که چیزی بیاموزند. مسئله این است که خوانندگان این کتاب گمان می‌کنند با مطالعۀ این کتابِ چهارصد صفحه‌ای با حقیقت دیکتاتوری آشنا می‌شوند. اصلاً این‌طور نیست. این کتاب جالب و سرگرم‌کننده به خواننده شناختی جدی، مبنایی و فلسفی در موضوع دیکتاتوری ارائه نمی‌کند. به عبارت دیگر، هرچند عنوان کتاب ادعا می‌کند که این اثر خودآموز است، در واقع باید آن را بیشتر نوعی بدآموزی به شمار آورد.

هیچ کتابی – هرچند که خوب و عالی هم باشد – از نقد در امان نیست، چه رسد به این‌که میان‌مایه باشد. بنابراین دربارۀ این کتاب نیز می‌توان بسیار چون و چرا کرد، اگرچه مطلبی جدی هم در چنته ندارد. البته رویکرد طنز و زبان شوخ‌طبعانۀ کتاب آن را از نقد جدی معاف می‌کند، اما به دلیل ییامدهایی که در پی داشته لازم است که ارزش معرفتی‌اش بررسی شود. مشکل اصلی این است که بیشتر خوانندگان تصور می‌کنند که این کتاب مطلبی اساسی و جدی را به طور غیرمستقیم بیان می‌کند. ولی این کتاب هم، مثل بسیاری کتاب‌های سرگرم‌کنندۀ دیگر، به خوانندگانش توهم آگاهی می‌دهد؛ زیرا دچار این پندار می‌شوند که سرشت دیکتاتوری و چندوچون آن را درست دریافته‌اند. اما واقعیت این است که این کتاب فقط جزئیات و حواشی دیکتاتوری را فهرست می‌کند.

به طور کلی، کتاب‌خوانی مثل هر فعالیتی فوت‌وفن و شگردهای خاص خودش را دارد. همچنین اصولی راهنما در کار است که اگر نادیده گرفته شوند، نتایجی نامطلوب در پی دارد. یکی از نکات کلیدی این است: «هر کتابی در یک چهارچوب گسترده‌تر معنادار است. بدون توجه به آن چهارچوب آن کتاب بدآموزی به بار می‌آورد». در خوانش این کتاب نیز همین نکته لحاظ نشده و خوانندگان غالباً دچار سوءتفاهم شدند. مشکل چیست؟

قطعاً چیزی به اسم دیکتاتوری وجود دارد و قطعاً این دیکتاتوری هم تاحدی وابسته به تصمیمات و رفتارهای شخصی است؛ اما فقط تاحدی. با وجود این، عامل مهم‌تری وجود دارد که تأثیرش در شکل‌گیری دیکتاتوری بسی بیشتر از اشخاص است. اساساً شخص آن اندازه نیرومند نیست که یک دیکتاتوری پایدار خلق کند. اما آن عامل مهم‌تر چیست؟
اجازه دهید برای این‌که توضیحات نظری به درازا نکشد، بیشتر مطلب را در قالب مثال ارائه کنم.

یکی از کشورهایی را در نظر بگیرید که در آن دیکتاتوری حاکم است؛ برای نمونه کوبا. از زمان فیدل کاسترو دیکتاتوری در کوبا بیداد می‌کند. آیا شخص فیدل کاسترو علت تامۀ دیکتاتوری بود؟ بیایید فرض کنیم همین امروز حکومت دیکتاتوری کوبا به طور کامل برچیده شود و دولتی کاملاً لیبرال و دموکرات بر سر کار بیاید. از فردا شاهد چه اتفاقاتی خواهیم بود؟ دخالت‌های موذیانۀ آمریکا شروع خواهد شد و به‌تدریج افزایش می‌یابد. کار به جایی می‌کشد که آمریکا عملاً در امور اصلی و سرنوشت‌ساز کوبا دخالت خواهد کرد و حتی مهره‌های خود را در مسئولت‌های کلیدی دولت خواهد نشاند. در مقابل، اعتراض‌ها و انتقادهای ملت کوبا هم شروع خواهد شد. خلاصه کنم: عاقبت غرور ملی کوبائیان برانگیخته خواهد شد و علم طغیان بلند خواهد شد و رهبری پرشور علیه دولت ضعیف و خودباخته و دست‌نشانده انقلابی به راه خواهد انداخت و… .

بله؛ عامل مهم‌تر شکل‌گیری دیکتاتوری در کشورهای متوسط دخالت‌های بیگانگان و دولت‌های زورگویی همچون آمریکاست. نویسندگان کتاب خوب بود یک سوزن هم به کشورهای غربی دموکراسی‌خواه می‌زدند.
داشتن دولت قدرتمند و مستقل در برابر دخالت‌های دولت‌های بیگانه یکی از نیازهای اصلی هر کشوری است یا یکی از آرمان‌های هر ملتی است که شهروندانش آن را به‌جد مطالبه می‌کنند. اگر این امر با دموکراسی حاصل نشود، دیکتاتوری جای آن را می‌گیرد. طبیعی است دولت‌های زیاده‌خواهی مثل آمریکا از دموکراسی‌های کشورهای ضعیف در جهت منافع و مطامع خود سوءاستفاده می‌کنند؛ آن‌قدر سوءاستفاده می‌کنند تا شورش را درآورند و شورش به بار آورند.

در این کتاب اصلاً از این‌گونه مباحث سیاسی و نظری خبری نیست، و فقط داستان و خاطرات و نکات جزیی و بامزه دربارۀ زندگی و کارهای دیکتاتورها می‌خوانیم. طبیعی است که برای درک و فهم سیاسی نمی‌توان به چنین آثاری بها دارد. لذا اگر کسی به سیاست علاقه دارد باید کتاب‌های اصلی و جدی را بخواند؛ اگر هم اهمیتی نمی‌دهد پس نباید کتاب‌های دست چندم را جدی بگیرد.

خودآموز دیکتاتورها

نویسندگان: رندال وود و کارمینه دولوکا

مترجم: بیژن اشتری

ناشر: انتشارات ثالث، 476 صفحه