معرفی کتاب

بوردیو ردیابِ دقیق اقتدارهای نهفته و نیز تحلیل‌گر کارکردهای آن است. او علاقۀ زیادی به جامعه‌شناسیِ جای‌-گاه‌های قدرت در قلمروهای متفاوت دارد، و می‌خواهد رفتارهایی را که برخاسته از قدرت مسلط در این جای‌-گاه‌ها هستند با دقتی علمی ببیند و پیامدهایش را واکاوی کند. به همین دلیل، کسانی که به نظم حاکم وابسته باشند، جامعه‌شناسیِ وی را نمی‌پسندند؛ چون ابزار بوردیویی هر جا که می‌رود به آشکارسازی سلطه‌های پنهان دست می‌زند؛ در هر موضعی از اجتماع که قرار بگیرد، نابرابری‌های پنهان‌شده در پسِ برابری‌های ظاهری را آشکار می‌کند، و توجه همه را به سرمایه‌ها و قلمروهای اجتماعی حافظ آن‌ها جلب می‌کند، و نتیجه می‌گیرد هیچ قدرتی بدون سرمایه‌گذاری دیگران قادر به نگهداری از خودش نیست.

در عنوان کتاب، خشونت و انسان‌دوستی به ترتیب جایگزین کمونیسم و لیبرالیسم شده‌اند. زیرا لیبرال‌ها ادعا می‌کنند که کمونیسم خشونت به بار می‌آورد و، در مقابل، لیبرالیسم انسان‌دوستی است. مرلوپونتی همین نقدِ کلیدی را هدف می‌گیرد. از نظر او مسئله به این سادگی نیست، زیرا تمایزی قاطع و مشخص میان اخلاق و خشونت وجود ندارد. به طور کلی، مرلوپونتی بر ابهام و پیچیدگی امور سیاسی تأکید می‌کند و اصرار می‌ورزد که نباید تن به هیچ ساده‌انگاری داد. بر همین اساس، او در طی این کتاب عمیق و مشهورش پوستۀ سطحی‌اندیشی را کنار می‌زند تا از منظری متفاوت مسئلۀ خشونت و انسان‌گرایی را بررسی کند.

"معجزۀ توجه‌آگاهی" کتابی مختصر و در قطع کوچک است با حدود 70-80 صفحه از تیک نات هان استاد بلندآوازۀ ذن که اخیراً درگذشت. خواندن کتاب ساعتی بیشتر طول نکشید. مطالب خاص و مهمی هم در آن گفته نشده بود. محتوای بدیع و جدیدی هم نداشت. اما با تمام این‌ها فوق العاده بود. چرا؟ چون دقیقاً درصدد حل همان مسئلۀ اصلی برآمده بود؛ مسئلۀ توجه و آگاهی و زیر و بم رسیدن به آن. تمام کتاب در خدمت چنین هدفی است. بسیار ساده و صمیمی و روان مسئله را می شکافد و قدم‌به‌قدم و با نظمی خوش و ناظر به پرسنده‌ای مبتدی مطالب را پیش می‌برد.

دوستی فقط میان افرادی شکل می‌گیرد که «چنان عمل می‌کنند و می‌زیند که زندگی‌شان مصداق وفاداری، شرافتمندی، عدالت و بخشندگی است، و آنان که از هر انفعال پست، طمع یا خشونت آزادند، و از قدرت شخصیتی بالا برخورداند.» مهم‌ترین قانونِ دوستی هم این است: دوستی با «خیرخواهی» معنا می‌پذیرد. پس چه ثروتی باارزش‌تر از دوستی که زندگی را برای‌مان شیرین و معنادار کند. برای خوبی و خوب بودن است که دوستی می‌ورزیم. از دوست هم فقط انتظار خوبی می‌رود. آن‌گاه که بدی یا ظلم از سوی دوست، درخواست یا انجام شود، دوستی به درۀ عدم سقوط می‌کند. پس در دوستی چیزی به غیر از دوستی نیست و حاصلش چیزی به‌جز خودش نخواهد بود. به تعبیر نویسنده، «پاداش دوستی، خودِ دوستی است».

ارزش این اثر خواندنی برای ما مشخصاً به اهمیت جایگاه رویکرد جدیدش در ایران امروز مربوط می‌شود. نه‌فقط متخصصین و محققین علوم‌انسانی، بلکه مخاطبان عام نیز بهتر است کمی با این رویکرد آشنا شوند. به طور کلی، این کتاب سعی دارد به ما بگوید عواطف و احساسات بشری چه تأثیر خوب و بدی بر جامعه می‌گذارند. در مقابل نیز به این مسئله مهم می‌پردازد که عواطف چگونه در جامعه بازتولید می‌شوند. برای نمونه، خشمِ جمعی چیست و ظهور پدیدۀ تروریسم در دنیا چه علتی دارد؟ آسیب‌های جمعی و فردی چگونه در جوامع شدت پیدا می‌کنند و معمولاً در چه جوامعی احتمال رخ‌ دادن‌شان بیشتر است؟

در این یادداشت، قصد دارم شرح فارسی علامه محمدتقی مجلسی بر خطبۀ متقین نهج‌البلاغة را معرفی کنم. این کتاب مختصر از دستۀ آثار فارسی علامه مجلسی است. همّام یکی از خواص یاران امام علی علیه السلام است که دربارۀ او چیز زیادی نمی‌دانیم. او از امام (ع) درخواست می‌کند ویژگی‌های پرهیزگاران را برایش شرح کند. امام (ع) بعد از این که چندباری همّام را از اصرار بر پاسخ برحذر می‌دارد، در طیّ خطبۀ کوتاه و غرّایی درخواست او را اجابت می‌کند. با این حساب، می‌توان کتاب علامه مجلسی را در رستۀ کتاب‌ها و رساله‌های سیروسلوکی قرار داد.

نویسنده در همۀ دوره‌های تاریخ 250 هزارسالۀ بشریت فقط به مفصل‌های مهم تاریخ، نقاط عطف، نکات کلیدی، کلی‌ترین تغییرات، بزرگ‌ترین رخداد‌ها و اصلی‌ترین ویژگی‌ها می‌پردازد. بدین‌ترتیب، نگاهی کلی، کلان و یکپارچه را به‌راحتی در اختیار خواننده قرار می‌دهد. ولی فایدۀ این کتاب صرفاً این نیست که با یک تحقیقِ مستندِ عالی، ما را از تاریخ بشریت آگاه می‌سازد. بلکه دانشی که این کتاب به ما ارزانی می‌کند برای همۀ مطالعات بعدی تاریخی اولاً یک پشتوانه است و ثانیاً پیش‌زمینه‌ای لازم. در واقع این کتاب، کل نقشه و جغرافیای تاریخ را برای ما ترسیم می‌کند و ازین پس می‌توانیم هر اثر و دادۀ تاریخی را در جای خودش قرار دهیم و مختصاتش را به‌خوبی بشناسیم.

آرتور کانولی (1807-1842) افسر انگلیسی پردل‌وجرأتی بود. او در مرکز آسیا، حول‌وحوش کوه‌های هیمالیا، مشغول به خدمت بود تا این‌که در یک ماجراجویی جیمزباندی خواست همکار اسیرش را از دست ازبک‌ها نجات دهد. ولی برخلاف هموطن آینده‌اش، خودش هم خِفت شد. امیر بخارا دستور داد او را در چاهی بیندازند که پر از مارمولک و حشرات بدجنس بود. دو ماه آزگار آن‌جا گرفتار بود و معلوم نیست که در آن مدت مارمولک‌ها و حشرات او را می‌خوردند یا او آن‌ها را می‌خورد؛ زیرا وقتی که او را بیرون کشیدند، هنوز نیمه‌جانی داشت. عاقبت امیر نصرالله بهادرخان (1827-1860) دستور داد او را سر ببرند و تمام. اما کانولی آن‌جا چه می‌کرد؟

هیتلر، با نقض پیمان عدم تجاوز به شوروی، در 1941 به آن کشور حمله کرد. چهار سال بعد، جنگ با شکست آلمان به پایان رسید. در آن نبردِ بزرگ تقریباً 27 میلیون شهروند شوروری کشته شدند. یک سوم کشته‌شدگان نظامیان و مابقی غیرنظامیان بودند. و در کل، 25 درصد مردم شوروی کشته یا زخمی شدند. ولی این حرف‌ها فقط آمار است؛ کلی و انتزاعی. این حرف‌های کمّی هیچ چیزی از «کیفیت» رویدادها را منعکس نمی‌کنند. زخمی شدن یعنی چه؟ چگونه کشته می‌شدند؟ اصلاً کسانی که آن جنگ مخوف را تجربه کردند، چه حسی داشتند و چه احساساتی را از سر گذراندند؟ پاسخ را کجا می‌توان یافت؟ در کتاب‌های سوتلانا الکسیویچ.

آن دَم که اِنّیو موریکونه (1928-2020)، با آن سر و وضع فاخر ایتالیایی، با حرکتی ملایم، چوب کوچکش را به حرکت درمی‌آوَرَد و رهبری ارکستری را شروع می‌کند که سمفونی‌اش را خودش نوشته، و ویلونیست متبحر آرشه را بر تن تارها می‌کشد و موسیقی کی مای (chi mai) را می‌آغازد، روح انسان نیم‌خیز می‌شود، و پس از چند ثانیه همۀ جان انسان عروج می‌کند و بعد با هر ضربۀ سازهای کوبه‌ای یک گام به ملکوت آسمان نزدیک‌تر می‌شود. (چه کسی می‌گوید روح وجود ندارد؟!) بله؛ در آن لحظات، انسان دوست دارد که همۀ کاروبارش را رها کند و برود موسیقی‌دان شود و سمفونی بنویسد و ارواح بشری را به لرزه درآورد. چرا؟ از بس که مؤثر است. بر واژۀ «مؤثر» تأکید می‌کنم...