گزارمان

یک نویسندۀ ملانقطی که واژه‌واژۀ نوشته‌هایش را با وسواس برمی‌گزیند به سراغ کتاب‌های آشپزی می‌رود تا با استفاده از دستورالعمل‌ها غذا بپزد. طرز نگارش آن کتاب‌ها در تقابل با شیوۀ نویسندگی اوست؛ کلی، مبهم، نامنظم. (مثلاً پیاز متوسط یعنی چه پیازی؟) نتیجۀ آشپزی افتضاح از آب درمی‌آید! روی‌هم‌رفته، مواجهۀ آن نوع نویسنده با این گونه کتاب‌ها منجر به خلق موقعیت‌های خنده‌دار و متأملانه می‌شود. جولین بارنز با قلم دقیق و درخشان خود در هفده جستار با نگاهی طنّازانه و گاه فیلسوفانه از جزئیات آشپزی به کلیت زندگی پل می‌زند و در آشفتگی و بی‌چارچوبی و پیش‌بینی‌ناپذیری آشپزی همین خصوصیت زندگی واقعی را نشان می‌دهد.

پژوهش تاریخی جالب و کم‌نظیری دربارهٔ یکی از لایه‌های فرهنگی و فراموش‌شدهٔ ایران. نویسنده نوع و چگونگی نوشیدن شراب، مصرف مواد مخدر، استعمال توتون و تنباکو، و نوشیدن چای و قهوه را در میان ایرانیان، در بازهٔ زمانی ۱۵۰۰ تا ۱۹۰۰ میلادی، بررسی می‌کند. کمّ و کیف موارد یادشده، که از افراط تا پرهیز کامل را در بر می‌گیرد، در لایه‌های مختلف اجتماعی واکاوی می‌شود: دربار، عرصهٔ عمومی جامعه، حوزهٔ خصوصی، و در میان مردان و زنان. رابطهٔ دوسویهٔ این موضوع را با تجارت و سیاست و دیانت نیز می‌بینیم. این اثر کل را در جزء بازتاب می‌دهد و فهم ما را از تاریخ‌مان بهبود می‌بخشد.

چندصد نامۀ ون گوگ (1853-1890) عمدتاً به برادرش تئو و چند نفر دیگر از جاهای مختلف؛ لندن، پاریس، هلند، بلژیک و تیمارستان. از 19 سالگی تا زمان مرگ در 37 سالگی که آخرین نامه را در کنار او در زمان خودکشی‌اش یافتند. ون گوگ وضعیت فاجعه‌بار معیشت و عذاب‌های روحی‌اش را بازگو می‌کند که او را به نقاشی سوق دادند، زیرا نجات و خوشبختی را در نقاشی می‌دید که او را به هماهنگی با طبیعت می‌کشید. در این نامه‌ها جهان‌بینی ون گوگ و دیدگاه‌هایش دربارۀ نقاشی و زندگی با وضوح و حتی بلاغت ادبی خارق‌العاده‌ای بیان شده‌اند. کتاب مقدمات و ملحقات مفیدی هم در باب ون گوگ دارد.

داستانی قوی و خوش‌ساختار با نمادپردازی‌های عالی. تمثیلی زیبا از یک مسئلۀ مهم در زندگی انسان‌ها. در زمان جنگ جهانی اول، دو خواهر جوان و مجرد به‌تنهایی یک مرغداری را می‌گردانند. روباهی آن‌ها را به دردسر می‌اندازد تا این‌که گذر سرباز جوانی به آن مزرعه می‌خورد و از او می‌خواهند که بماند. او روباره را شکار می‌کند و یکی از خواهران به او علاقمند می‌شود و دیگری آزرده از این رابطه می‌خواهد خواهرش را منصرف کند. موفق نمی‌شود اما نتایجی غیرمنتظره برای همه رقم می‌خورد. لارنس نشان می‌دهد که مسئلۀ رابطۀ میان زن و مرد در یک فرهنگ بسته هیچ راه‌حلی ندارد.

هیچ دانشی نمی‌تواند همۀ ابعاد «تنهایی» را به‌تنهایی پوشش دهد. لذا نویسنده از فلسفه‌های مدرن، مکاتب روان‌شناسی و آثار ادبی گوناگون برای بررسی این مسئلۀ فراگیر استفاده می‌کند. او تاریخ تنهایی را از دوران باستان تا دورۀ معاصر بررسی می‌کند، اما نشان می‌دهد که تنهایی ویژگیِ غیرتاریخی و جدایی‌ناپذیر وجود بشری است. تنهایی ریشه در آگاهی خاص انسان دارد؛ آگاهی بازتابی و خودآگاهی او. این آگاهی به‌قدری غلیظ است که او را از سایر موجودات، از جمله هم‌نوعان، جدا می‌سازد و به تنهایی‌اش دامن می‌زند. علاوه بر این، نویسنده به انواع تنهایی و به امور گوناگون مرتبط با آن می‌پردازد.

کتابی انتقادی و خواندنی در باب موضوعی حیاتی. یک بررسی فلسفی چندجانبه از خشونت‌پرهیزی همراه با توجه به زمینه‌های تاریخی و تجربی در کشورهای مختلف. تاد مِی، فیلسوفِ روشن‌نویس، در شش فصل به این مسائل می‌پردازد: تاریخچۀ خشونت‌پرهیزی، چیستی و ملاک آن، سازوکارها و ارزش‌هایش، و در پایان به سراغ وضعیت خشونت‌پرهیزی در زمانۀ فعلی می‌رود. از نظر او، قاعده و روش اصلی مقاومت در برابر ظلم و بی‌عدالتی اجتماعی و سیاسی نه‌فقط می‌تواند بدون خشونت باشد، بلکه باید هم چنین باشد، زیرا فقط در این صورت است که ارزش‌های انسانی، به‌ویژه برابری و کرامت انسان، حفظ می‌شوند.

یکی از مشهورترین و جنجالی‌ترین کتاب‌ها در نقد فرهنگ آمریکایی. کریستوفر لش نشان می‌دهد که در آمریکای معاصر بحران فراگیر اعتماد به‌وجود آمد، طوری که نه‌فقط نسبت به سیاستمداران و رهبران بدگمانی هست، بلکه حتی دانش‌هایی همچون تاریخ و ادبیات نیز نسبت به وضعیت فعلی بشر نامربوط به شمار آمدند. چنین وضعی پیامدهای روانی خاصی دارد. این سبک زندگی فردی و شرایط اجتماعی زمینۀ شکل‌گیری شخصیت خودشیفته (نارسیس) است که باعث می‌شود فرد از تعهد به و رابطۀ پایدار با دیگری تن زند. نیز نمی‌تواند محدودیت‌ها را بپذیرد. لش ویژگی‌های شخصیت خودشیفته را برمی‌شمرد و انواع گوناکون پیامدهای روانی آن را تشریح می‌کند.

کوچک، اما شاهکار. مختصر ولی دقیق. استخوان‌بندی‌اش قوی و جمله‌جمله‌اش تراش‌خورده. شروع خوب و عجیب با پایان خوب‌تر و عجیب‌تر. شخصیت‌پردازی، پیرنگ، تعلیق، سبک، نثر، فضاسازی همه و همه عالی و درخشان. و اگر کسی به واقعیت علاقه دارد، واقعی. نویسنده با ترکیبی از خیال و حقیقت دست به روانکاوی خانوادۀ خود می‌زند تا رازی را آشکار سازد که سال‌ها بر سینه‌اش سنگینی می‌کرد. آن‌چه کشف می‌کند رخدادی بس تراژیک است که هم ریشه در مرگ دارد و هم پیامدهای دور مرگباری به بار می‌آورد. لابه‌لای اتفاقات بزرگ هم جزئیاتی آموزنده جای گرفته‌اند که همانند کلیت داستان درخشان‌اند.

شانزده مصاحبۀ جذاب دربارۀ هوشنگ گلشیری (1316-1379) به‌علاوۀ چند پیوست (زندگی‌نامه، فهرست آثار، سال‌شمار زندگی و مجموعه‌ای از ده‌ها عکس). مصاحبه‌شوندگان عبارتند از: خویشاوندان (مادر، همسر، خواهر و خواهرزاده)، دوستان (ضیاء موحد، محمد حقوقی، ناصر مطیعی، بهمن فرمان‌آرا و...)، شاگردان، همراهان و کسانی که او را می‌شناختند. پرسش‌ها دربارۀ زندگی شخصی، اخلاق فردی، خاطرات خاص، روش خواندن و نوشتن، فعالیت‌های ادبی و سیاسی گلشیری هستند، نیز کتاب‌هایی که می‌خواند و عقایدی که داشت. خواننده هم با یک حال‌وهوای کلان فرهنگی-اجتماعی آشنا می‌شود و هم با یک زمانۀ تاریخی. کتاب پر است از نکات عبرت‌آموز در زمینه‌های گوناگون، و برای علاقمندان به ادبیات معاصر ایران درس‌های بسیاری دارد.

اثر مشهور جامعه‌شناس نامدار آمریکایی که در حوزۀ جامعه‌شناسی هنر جزو منابع اصلی به شمار می‌آید. بکر با شواهد تجربی و تحلیل‌های نظری نشان می‌دهد که این باور رایج نادرست است که اثر هنری را هنرمند نابغه و خلاق در تنهایی خود می‌آفریند. اثر هنری محصول جهان هنری است و هنرمند فقط یکی از عوامل آن. بکر دیگر عوامل مؤثر را به‌تفصیل بررسی می‌کند؛ قراردادهای فرهنگی، منتقدان، ویراستاران، شهرت، حکومت، خیل هنرمندان آماتور، سایر صناعت‌ها، مواد اولیه و فراهم‌کنندگانش، سازوکار توزیع و فروش آثار هنری و... . حال اگر اثر هنریِ بدیع فرآوردۀ یک فعالیت جمعی است، دربارۀ دیگر دستاوردهای انسانی چه بگوییم؟