گذار در گسترۀ کتاب‌ها

سورپرایز مردگان! بله؛ دکتر زریاب خویی (1298-1373) پس از 27 سال که از فوتش می‌گذرد ترجمۀ این اثر مهم را رونمایی کرد. ماینکه (1862-1954) را می‌توان آخرین فرد از نسل فیلسوفان تاریخ قرن نوزدهمی دانست که برخلاف جریان روشنگری و پوزیتیویسم حرکت کردند. او بر این باور است که هر گروهی از انسان‌ها قوانین تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارد. اندیشمندان مورد علاقه‌اش هردر و گوته هستند. مسئلۀ اصلی او در این کتاب تعارض جهان‌شمولی اخلاق و نسبیت منافع دولت‌-ملت‌ها در برهه‌های خاص تاریخی است و سخت دل‌مشغول جمع میان نیروهای غیرشخصی تاریخ و آزادی فردی انسان‌هاست. ماینکه با دانشی گسترده، پژوهشی دقیق ارائه می‌کند. به‌علاوه، کتاب سترگش پر است از نکات و تأملات فراوان. به همین دلیل آیزایا برلین در مقدمه‌اش بر این کتاب به خواننده تذکر می‌دهد که در خصوص این کتاب باید وقت و دقتی صرف کند بیش از آن‌چه درخور کلی‌گویی‌های بی‌پروا و غالباً سطحی تاریخ‌نگاران اندیشه‌هاست.

پژوهشی ممتاز، دقیق، همه‌جانبه و منحصربه‌فرد دربارۀ یکی از شخصیت‌های سیاسی مهم معاصر. اکثریت قریب به اتفاق پژوهش‌ها شیخ خزعل (۱۲۴۲-۱۳۱۵ ه.ش) را یا کاملاً نادیده می‌گیرند یا تصویری کاملاً تیره از او به نمایش می‌گذارند. این درحالی‌ست که این نابغۀ خاکستری، در کوران رخدادهای حیاتی اوائل قرن بیستم، با عملکردی خیره‌کننده توانست ستایش بیگانگان و قدرت‌های جهانی را هم برانگیزد. هوشمندی سیاسی‌اش باعث شد که نه دیپلماسی و نه هیچ حربه‌ای نتواند در او کارگر افتد. عاقبت، رضاشاه با ترکیبی از زور و توطئهٔ حداکثری توانست او را از قدرت به زیر بکشد. این کتاب ماجراهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی شیخ خزعل را از زمان برآمدن تا سقوط و، در نهایت، مرگ، به تفصیل و با جزئیات، گزارش، تحلیل و نقد می‌کند، و درس‌هایی برای امروز ما در بردارد.

رمانتیسم فلسفی، و نه ادبی یا هنری، چیست؟ کمتر کسی پاسخ درست و دقیق این پرسش را می‌داند. چراکه شناخت رمانتیسم فلسفی با دو مانع دشوار مواجه می‌شود: 1- چیرگی تلقی ادبی و هنری از رمانتیسم، 2- تفصیل و پیچیدگی مضامین رمانتیسم فلسفی. در مقابل، نویسنده به طور کلی دو کار را انجام می‌دهد: اول این‌که، از یک سو، به سرچشمه‌های فلسفی رمانتیسم، تا مبانی متافیزیکی‌اش، نقب می‌زند و، از سوی دیگر، نتایج اخلاقی و سیاسی‌اش را توضیح می‌دهد؛ دوم این‌که گسترۀ رمانتیسم فلسفی را با همۀ تنوع و غنای شگفت‌انگیزش بررسی می‌کند. لذا می‌توان ادعا کرد که فعلاً در این زمینه بهترین کتاب به زبان فارسی همین اثر است. به عبارت دیگر، بهترین پاسخ آن پرسش را در همین‌جا می‌یابیم، به‌علاوۀ نکات جزیی جالب بسیاری که در همه جا پخش شده‌اند.

بهترین کتاب دربارۀ کنفوسیوس به زبان فارسی است؛ نیز یکی از محققانه‌ترین آثار در خصوص او در کل زبان‌ها. نویسندۀ فقید، هِرلی گلِسنر کریل (1905-1994)، از پرآوازه‌ترین چین‌شناسان دنیاست. مشکل اصلی دربارۀ کنفوسیوس این است که در طول تاریخ، افسانه‌هایی بی‌شمار در اطراف شخصیت او تنیده‌اند. تلاش سترگ کریل برای بیرون کشیدن واقعیت زندگی و اندیشه‌های کنفوسیوس از دل آن افسانه‌ها شگفت‌انگیز و ستودنی است. بخش دوم کتاب هم به فراز و فرود جریان عظیم و پیچیدۀ کنفوسیوس‌گرایی از دوران باستان تا قرن بیستم اختصاص دارد.