زیستن در کالبد خرد

مقدمه

پی‌یر آدو (1922-2010)، فیلسوف فرانسوی، طرحی نو در فهم فلسفۀ باستان درانداخت. وی با بازخوانی فلسفه‌های پیشامدرسی، عناصر اساسی این فلسفه‌ها را گویای این می­داند که فلسفه‌ورزی در دوران باستان شیوه­ای برای زیستن بوده است و نه یک تخصص یا مهارت فکری. و چه نیکوست اگر بتوانیم این‌گونه فلسفیدن را دوباره زنده کنیم، چراکه واقعاً به کار زندگی می‌آید. این خوانش جذاب از فلسفه در دو اثر مهم آدو، فلسفه باستانی چیست و فلسفه به‌مثابۀ روش زندگی، شرح داده شده است. تاکنون فقط فلسفۀ باستانی چیست از پی‌یر آدو به فارسی ترجمه شده است.

هنگامی که داشتم برای دومین بار از خواندن این کتاب لذت می­بردم، تخیلم سری به یونان باستان در حوالی 290 قبل از میلاد زد، و یک مکالمۀ فرضی بین دو جوان آتنی در اندیشه‌ام پرورده شد:

لئونتون (در حالی که به طور اتفاقی دوستش را دیده است): آه، کولوتس به‌راستی که دلتنگت بودم. چگونه است که دیگر در بزم‌های شبانه نمی­بینمت؟

کولوتس: ای لئونتون عزیز، من نیز به دیدارت مشتاق بودم. چه خوب شد که دیدمت! داستان غیبتم از مجالس دوستان مفصل است. اما این غیبت موقتی است. به خدایان سوگند که من خود را از لذت بزم و مراوده با دوستان محروم نخواهم کرد.

لئونتون: داستان چیست؟

کولوتس: می­دانی که پیشۀ ما تجارت است. بازرگان همواره در نگرانی دارایی‌هایی‌ست که در راه دارد. به‌ویژه که پس از مرگ اسکندر امنیت راه‌ها کمتر شده، چراکه حکومت‌های سرزمین‌های پارسیان و هندیان هنوز به اقتدار نرسیده‌اند. این نگرانی‌ها همواره مرا آشفته می­ساخت تا آن‌که روزی از کنار باغ اپیکور گذر می­کردم. پیش از این شنیده بودم که او و زنون و شاگردان افلاطون و ارسطو در نقاط مختلف آتن به تعلیم فلسفه مشغولند. کنجکاو شدم که ببینم آموزه‌های‌شان چیست و به چه کار آید. وارد شدم. در گوشه­ای از باغ عده‌ای را دیدم که خوش و خرم بودند. کسی که گذر می‌کرد، از او پرسیدم اپیکور کجاست؟ یکی از افراد آن جمع را نشانم داد. پرسیدم حرف حسابش چیست؟ او که گویی یکی از شاگردان شایستۀ اپیکور بود، لبخندی زد و گفت: اساس حکمتی که اپیکور خود بدان رسیده و می‌خواهد به دیگران هم بنوشاند این است که برای لذت و آسودن در جهان نیاز به هیچ نداری جز همین هستی و بودنت و این اصل اصیل سعادت است.

لئونتون: من نیز شنیده بودم اپیکور دم از لذت‌های بی‌منتهای این جهان می‌زند اما تاکنون چنین سخن غریبی به گوشم نخورده بود.

کولوتس: آری؛ من نیز هچون تویی بودم. این سخن برایم عجیب بود و معنای کاملش را درنیافتم. از آن پس هرگاه از امور خانه و انبار رهایی می‌یافتم به باغ اپیکور می­رفتم. اگر خودش یا یا شاگردانش مجلسی برقرار می­کردند به گفته‌های‌شان گوش می­دادم.  باری؛ چنین شد که رفته‌رفته اندوه دارایی و خانواده در دلم کمتر و کمتر شد، و برای آن‌که بدین حال بمانم در رفتن به درس‌های باغ مداومت دارم. از تو چه پنهان که برخی شب‌ها نیز در مراودات دوستانه‌شان شرکت می‌کنم.

لئونتون: ای کولتوس گرامی، صادقانه به من بگو اینک اگر تو را خبر دهند که کاروان تجاری‌ات در راه غارت شده هیچ غمی نخواهی خورد؟!

کولوتس: لئونتون دوست من، نمی‌توانم به تو جز راست چیزی بگویم. من هنوز در ابتدای راه فلسفه‌ام. رسیدن به حکمت چون رسیدن به دشت‌های خاور دور با پای پیاده است. احوالات دنیا قطعاً مرا متأثر می­کند، اما نه هچون گذشته. هرگاه دچار پیشامدهای سخت روزگار شویم، نزد اپیکور می­رویم یا جملات قصارش را می‌خوانیم و در اندیشۀ خود بازگو می­کنیم. او ما را می‌آموزد که چگونه در هر حالتی از این جهان گذران و پریشان توشۀ لذتی برچینیم.

لئونتون: اعتراف می‌کنم که مرا در اندیشه فروبردی کولوتس! شاید دوای آشفتگی‌های من نیز در چنین مدرسه‌ای باشد. غم نرسیدن به معشوقه‌ام؛ کم شدن محصولات مزرعه‌ام؛ مرگ پدرم و بیماری مادرم. شاید راهی بهتر از شراب و بزم شبانه باشد!

کولوتس: اپیکور خود می‌گوید که گفتارهای رواقیان، پیروان افلاطون و شاگردان ارسطو را نیز تجربه کنیم و ببینیم با چه شیوه‌ای سازگارتریم و از چه راهی می‌توانیم زندگی طربناک‌تری داشته باشیم.

لئونتون: چنین آوازه‌ای از حکمت او را سزاست.

کولوتس سری به نشانۀ تأیید تکان می­دهد. لئونتون از او می­پرسد که آیا دیگر در نشست‌های شبانه شرکت نمی­کند. کولوتس پاسخ می‌دهد که اپیکور به شرکت در جشن‌های ملی و مذهبی توصیه می­کند، اما سرگرمی دائم  در بزم‌های شبانه را موجب بی‌بهره ماندن از لذت‌های اصیل می­داند.

پس از لختی، آن دو جوان یکدیگر را در آغوش می­گیرند و تا دیداری دیگر بدرود می­گویند.

 

حرف حساب و دغدغۀ پی‌یر آدو چیست؟

تخصص پی‌یر آدو فلسفۀ باستان است؛ یعنی حدوداً از 500 قبل از میلاد تا 200 بعد از میلاد. آدو به تفحص معمول در فلسفۀ باستان اکتفا نکرده است. دغدغۀ اصلی او این است که نشان دهد فلسفه برخلاف انگارۀ معمول، یک معرفت عملی و ناظر به حیات بوده است.

عنوان فلسفۀ باستانی چیست قدری کسل‌کننده به نظر می‌رسد. در نگاه اول عنوانی است برای کتابی با توضیحات فنی و دشوار دربارۀ آراء نظری فیلسوفان رومی و یونانی. شاید این نام­گذاری تا حدی به روحیۀ کلی نویسنده برگردد که اهمیت چندانی به فرم و ظاهر نمی‌دهد. انگار برای آدو جذب مخاطب ضرورتی ندارد. البته مغلق نمی‌نویسد اما تلاشی هم برای جذابیت متن و مطلب به خرج نمی دهد. شاید به همین علت است که پس از چاپ اول در سال 82، چاپ دوم کتاب بعد از 16 سال، آن هم فقط در 440 نسخه صورت می‌گیرد. این درحالی‌ست که موضوع و محتوای کتاب برای همۀ علاقمندان به فلسفه کاملاً مفید و جالب و حتی ضروری است. به هر صورت از نظر بنده خوش‌سلیقگی در انتخاب عنوان و نوع نگارش موفقیت کتاب را بیشتر می‌کرد.

با این حال، دغدغۀ نویسنده اگر درست فهمیده و پیگیری شود، نه‌فقط در جامعۀ فلسفی تحول ایجاد  می‌کند، بلکه آثار مثبت فردی و اجتماعی آن برای عموم مردم چشمگیر خواهد بود. برای مثال دغدغه‌ای که آلن دوباتن در مؤسسه و آثارش پیگیری می‌کند بر همین اساس شکل گرفته است.

 

فلسفه به‌مثابۀ روش زندگی؟!

مدعای کتاب حتی برای دانشجویان و اساتید فلسفه هم تاحدی اغراق‌آمیز است. فلسفه برای ما با انتزاع و تحلیل نظری گره خورده است؛ آن هم نه انتزاعی که نهایتاً به زندگی و عمل مربوط شود، بلکه انتزاع برای انتزاع تا حد سرگیجه. گویی اصل بر نظری بودن است و موضوعات عملی در حاشیۀ فلسفه هستند. از یک فرد معمولی یا یک دانشجوی فلسفه یا حتی یک استاد یا دانشنامه دربارۀ موضوع و چیستی فلسفه بپرسید. همۀ پاسخ‌ها در این حال‌وهوا خواهد بود: فلسفه پرداختن به مبنایی‌ترین مسائل است؛ بررسی وجود به ما هو وجود است؛ تحلیل مفاهیم و عریان کردن آن هاست؛ پی بردن به کنه پدیدار است و… .

همین ذهنیت است که آدو را مجبور کرده است از ابتدا تا انتهای کتاب مکرراً به خواننده گوشزد کند که ببینید! بر اساس این ادله و مدارک، فلسفه در حدود 700 سال ابتدایی عمرش اساساً شیوه‌ای برای زیستن بود. حتی فلسفۀ ارسطو هم یک روش زندگی است (شیوۀ زیست نظری) و موضوع و اهتمام اولیۀ فیلسوفان باستان، انسان و حیات اوست. تنها بعد از سیطرۀ مسیحیت در امپراتوری روم و رواج فلسفۀ مدرسی است که فلسفه این جایگاهش را از دست می­دهد. این رویکرد به فلسفه پس از قرون وسطی تاحدی دوباره به اندیشه و آثار فلاسفۀ بزرگ راه می‌یابد اما به قوت دوران باستان نمی­رسد.

فیلسوفان باستان با این قصد سخن می­گفتند و رساله می‌نوشتند که مخاطب را به تعالی برسانند. لذا آن‌چه بیان می­کردند، یا خود بدان رسیده بودند یا برای رسیدن به آن تلاشی مشهود  داشتند. استاد در نقش مربیِ شاگردان بود به‌گونه‌ای که گاه برای هر شاگرد شیوه و کلامی اختصاصی به‌کار می­بست. آدو تأکید می­کند که بسیاری اوقات گفتار فلسفی نوعی روان­درمانی بوده است. شاگردان دلمشغولی‌های شخصی خود را نیز با اساتید در میان می­گذاشتند و از آنان مشورت می­گرفتند. آدو حدود یک‌چهارم کتاب را به تشریح رابطۀ گفتار و زیست فلسفی اختصاص می‌دهد.

 

نمای کلی

پس از توضیحی مختصر دربارۀ فلسفۀ پیشاسقراطی، شالودۀ اصلی کتاب با تبیین فلسفه‌های سقراط، افلاطون و ارسطو به عنوان شیوه‌های خاص و خالص زیستن ریخته می‌شود. در ادامه، آدو به سایر مکاتب هلنی و آموزه‌های اساسی‌شان می پردازد. او با توضیح ویژگی‌های عمومی و نیز دارایی‌های منحصربه‌فردشان جذابیت این مکاتب را به عنوان فلسفه‌هایی برای زیستنی خردمندانه و رسیدن به صلح درون تبیین می­کند. در بخش بعدی شواهد زیادی ارائه می‌شود که فلسفه‌های دوران امپراتوری (به خصوص نوافلاطونی) که از قرن دوم و سوم نضج گرفتند، اگرچه تبدیل به حرفه شدند، استادان اندیشه آن‌ها را زندگی می‌کردند و همچون شیوۀ زندگی می­دانستند.

تا این‌جای کار ایدۀ اصلی کتاب به‌خوبی تبیین شده است؛ یعنی تمام فلسفه‌های باستان در چارچوب اندیشۀ آدو تشریح شده‌‌اند. پس از این توضیحات، نویسنده یک بخش مفصل در باب رابطۀ فلسفه و گفتار فلسفی (شامل تدریس، تألیف، جدل، مباحثه و گفتار درونی) ارائه می‌کند. او در کمال ظرافت نشان می‌دهد چطور گفتار بخشی از زیستن فیلسوفانه و مکمل آن است. البته بدون گفتار هم می­توان فیلسوفانه اندیشید و زندگی کرد، اما گفتار مایۀ کمال فیلسوف و موجب انتقال معرفت و نیز موجب درمان مخاطب است. بخش فلسفه و گفتار فلسفی به‌زیبایی موجب فهم بهتر بخش‌های پیشین نیز می­شود.

بخش پایانیِ کتاب، گسست و پیوست قرون وسطا و دوران جدید نام دارد. آدو کم‌رنگ شدن نقش فلسفه در ارائۀ الگوی زندگی را در نتیجۀ گسترش مسیحیت مرور می­کند. مسیحیت در قرون وسطی نقش فلسفه را در شیوۀ زندگی به عهده گرفت. با رونق اندیشۀ مدرسی فلسفه تبدیل به ابزاری برای تفسیر و دفاع از مسیحیت شد. در نهایت، نویسنده اشاره‌ای مختصر می­کند به نظر برخی از فیلسوفان دوران جدید در این زمینه که فلسفه اساساً نوعی زیستن است.

اجازه دهید لب کلام کتاب را خلاصه کنم. فلسفۀ باستانی چیست یک بازخوانی مبتکرانه از مکاتب و اندیشه‌های فلسفی یونان و روم باستان است. بگذارید بر اساس آن‌چه درون این کتاب چهارصد صفحه‌ای نوشته شده، به مسئله‌ای که روی جلد این کتاب به عنوان اسم آن خودنمایی می‌کند پاسخ دهیم: فسفله باستانی چیست؟ پاسخ: مجموعه‌هایی از گفتار­ها و کارهای بزرگ‌ترین اندیشمندان باستان برای نشان دادن شیوه‌ای برتر برای زیستن انسان.

 

چگونه این مدعیات اثبات می‌شود؟

آدو برای این‌که نشان دهد  مکتبی فلسفی دغدغۀ اساسی‌اش انسان و سعادت او بوده است، به چند چیز استناد می‌کند:

• نوع منش و روش اساسی بنیان گذار، اساتید و شاگردان آن مکتب.
• نقل گفتار‌ها و نوشته‌هایی از فیلسوفان. این سخنان یا دربارۀ مسائل زیستن است یا در این خصوص که فلسفه برای بهتر شدن انسان و زندگی اوست .
• اشاره به کثرت متونی که موضوع‌شان ماهیت سعادت انسان، راه‌های رسیدن به سعادت و چگونگی حصول آرامش و صلح درون است.
• ترسیم و تشریح اجزای کلی آن فلسفه مانند طبیعیات، الهیات و اخلاقیات. او تبیین می‌کند که همۀ این اجزا در راستا هستند که محتوای لازم برای توجیه و تأسیس شیوۀ خاص زندگی ظاهری و باطنی آدمی ارائه شود.

 

کتاب را چگونه باید خواند؟

فلسفه باستانی چیست اگرچه متن سخت و مغلقی ندارد، برای خواندنش نیاز به تمرکز و حوصله دارید. متن کتاب طوری نیست که فقط اهالی فلسفه بفهمند و آن‌گونه هم نیست که بدون عادت داشتن به متون مفهومی و کمابیش فلسفی، از پس یک رابطه خوب با آن بر بیایید. اگر می‌خواهید این کتاب به دلتان بنشیند، باید با خونسردی و متانت بگذارید نویسنده حرفش را بزند. گاهی برای درک منظور نویسنده لازم است چند صفحه را بدون حواس‌پرتی به‌خوبی دنبال کنید. تکرار مطالب در بخش‌های مختلف کتاب هم ممکن است باعث دل‌خوری خواننده شود، اما اگر حوصله و دقت کافی به خرج دهید برای درک بهتر منظور و ایدۀ اصلی پی‌یر آدو کمک‌تان می‌کند.

در کل، مانند بسیاری از کتاب‌هایی که قرار است مطلب مهمی را به ما انتقال دهند، نباید به قصد تمام کردن مطالعه‌اش کنید. اگر کتاب مهمی در دست دارید، در پی به پایان رساندن صفحاتش نباشید. جملات را در ذهن‌تان جاری کنید؛ گاه چون نهری آرام و گاه چون رودی خروشان. صفحات خودشان به پایان می­رسند.

 

و در ادامه؟

خب همفکران پی‌یر آدو چگونه در این مسیر حرکت کنند؟ در نگاه اول فلسفی زیستن کار چندان دشواری به نظر نمی­رسد. یک شیوه یا تلفیقی از چند شیوه را برای زیستن به کار می­گیریم. در آموزه‌های مکاتب رواقی و اپیکوری و افلاطونی تأمل می­کنیم و هر کدام را که بیشتر به جان‌مان نشست، جدی‌تر پی‌می­گیریم.

در قرن بیست‌ویکم اگر فقط بخواهیم برای شخص خودمان خوراک فکری و عملی جور کنیم، شاید استفاده از فلسفه‌های باستان با ترکیبی از فلسفه‌های کاربردی دوران جدید، مانند آموزه‌هایی از اگزیستانسیالیسم و شوپنهاور و امثال این‌ها، کارمان را راه بیندازد. ولی اگر بخواهیم فلسفه‌ای عمومی ارائه کنیم که در مقابل انبوه مسائل انسان و جهان امروز تاب آورد کار بسیار سختی را در پیش داریم.

قرن‌هاست که دیگر فلسفه یکه‌تاز نظریه‌پردازی دربارۀ انسان، چیستی و سعادت او نیست. امروزه این یتیم صغیر (انسان) سرپرستان و اولیاء زیادی پیدا کرده است. شاخه‌های مختلف علمی، از گرایش‌های متعدد روان‌شناسی تا علوم اعصاب، همه با اعتبار علم برای انسان نسخه می­پیچند، و دربارۀ هستی و چیستی‌اش نظر می­دهند. این‌ها به کنار، نظریات سیاسی و اجتماعی مانند سوسیالیسم، ناسیونالیسم، لیبرالیسم و شاخه‌های مختلف آن‌ها و ترکیبات‌شان برای حال و آیندۀ بشر برنامه‌های مفصلی دارند. به علاوه، ادیان و مذاهب متعدد می‌خواهند طریق سعادت را به انسان نشان دهند. اگر فلسفه‌ای بخواهد در این میان سر برآورد، کار سختی در پیش دارد تا ثابت کند که از سایر رقیبانش کارآمدتر است. شاید به همین دلیل است که اکثر فیلسوفان معاصر سردرلاک خود دارند و به نظریه‌بازی می­پردازند.

ولی این اثر پی‌یر آدو محتوایی غنی برای جویندگان زیست فلسفی در دوران معاصر ارائه می‌کند. تحلیلی که او از فلسفه‌های باستان ارائه کرده است ظرفیت‌های بالای قرن بیست‌ویکی این فلسفه‌ها را نشان می­دهد. استقبالی که در دهه‌های اخیر از فیلسوفان رواقی و اپیکوری شده است، نشان از همین واقعیت دارد. زندگی امروزی، هرقدر هم که پیچیده شده باشد، باز برای این‌که قرین آرامش باشد، نیازمند تأملاتی عمیق، گفتار‌هایی دقیق و مرشد و راهنمایی شفیق است. نکته مهم در فلسفۀ زندگی این است که تلاش برای زیست فلسفی و نیل به حکمت تلاشی دائمی و مادام‌العمر است. چنین نیست که با خواندن یک یا چند کتاب و شرکت در چند کلاس و سمینار محقق شود. مدارس باستان، انسانی را که در طلب گوهر وجود خویش بود به عنوان یک عضو مادم‌العمر می­پذیرفتند.

 

قدردانی و پیشنهاد

من مطالعۀ این کتاب را مدیون دوست و استاد عزیزی هستم که آن را براساس مسائل و دغدغه‌های ذهنی‌ام به من توصیه کرد. وقتی برای دومین بار با دقت و تمرکز بیشتری کتاب را مطالعه کردم از عمق و ظرافت فکری نویسنده بهره‌ای مضاعف بردم. فهم این اثر و همدلی با آن تأثیری مهم بر نگرش من نسبت به فلسفه و اهمیت و ظرفیت‌های آن داشت. همچنین توضیحات و نقل‌قول‌هایی که از فلسفه‌های مختلف به خصوص رواقی و اپیکوری ارائه شده، برایم بسیار سودمند بود. از این بابت هم از آدو ممنونم. در پایان به کسانی که به این موضوع علامندند، در راستای همین کتاب، دو کتاب بسیار خوش‌خوان و مفید و البته مشهور تسلی‌بخشی‌های فلسفه و فلسفه‌ای برای زندگی را پیشنهاد می­کنم.