گذار در گسترۀ کتاب‌ها

بوردیو ردیابِ دقیق اقتدارهای نهفته و نیز تحلیل‌گر کارکردهای آن است. او علاقۀ زیادی به جامعه‌شناسیِ جای‌-گاه‌های قدرت در قلمروهای متفاوت دارد، و می‌خواهد رفتارهایی را که برخاسته از قدرت مسلط در این جای‌-گاه‌ها هستند با دقتی علمی ببیند و پیامدهایش را واکاوی کند. به همین دلیل، کسانی که به نظم حاکم وابسته باشند، جامعه‌شناسیِ وی را نمی‌پسندند؛ چون ابزار بوردیویی هر جا که می‌رود به آشکارسازی سلطه‌های پنهان دست می‌زند؛ در هر موضعی از اجتماع که قرار بگیرد، نابرابری‌های پنهان‌شده در پسِ برابری‌های ظاهری را آشکار می‌کند، و توجه همه را به سرمایه‌ها و قلمروهای اجتماعی حافظ آن‌ها جلب می‌کند، و نتیجه می‌گیرد هیچ قدرتی بدون سرمایه‌گذاری دیگران قادر به نگهداری از خودش نیست.

ارنست کاسیرر این کتاب دقیق و دلکش دربارۀ ابعاد مختلف فلسفۀ قرن هجدهم را دقیقاً نود سال پیش منتشر کرد. با وجود این، هنور هم مثل یک گوهر تازه و تابناک می‌درخشد. بی‌جهت نیست که دو مترجمِ قدَر آن را قاپیده‌اند. ترجمۀ آقای دریابندری خوب و خوشخوان است، اما در پاره‌ای موارد بر اساس صلاحدید خود عمل کرده. همین سلیقۀ شخصی باعث شده ظرایف فلسفی برخی عبارت‌ها از دست برود. اگر کسی حساسیت زیادی به متن اصلی دارد، بهتر است ترجمۀ دکتر موقن را بخواند. این ترجمه هم دقیق‌تر است و هم توضیحاتی روشنگر دارد. البته مقدمۀ عالمانۀ آقای دریابندری هم خواندنی است.

تام سایر با دلخوری گفت: «این کاری که ما داریم می‌کنیم خیلی آسون و ناجوره. کشیدن یه نقشۀ سخت خیلی کار سختیه. هک‌فین، من تا حالا هیچ بساطی احمقانه‌تر از این ندیدم. تمام مشکلات را خودمون باید از خودمون دربیاریم. این وضع یه خوبی که داره اینه که ما باید جیم رو از خطرها و مشکلاتی نجات بدیم که به دست خودمون درست کردیم، نه خطرها و مشکلاتی که به دست آدمائی درست شده باشه که وظیفه‌شون بوده درست کنن، این افتخارش بیشتره، ما باید همۀ این‌ها رو از کلۀ خودمون دربیاریم. خوب، حالا تا من دارم فکرهامو می‌کنم باید بگردیم یه چیزی پیدا کنیم که باش ارّه درست کنیم.»
«ارّه می‌خوایم چه‌کار؟»

ارتقای سطح تفکر شخص در گرو ارتقای دو چیز است: فهم و نقد. این‌ها دو روی یک سکه یا دو خط موازیِ متصل به یکدیگرند که شانه‌به‌شانۀ هم پیش می‌روند. اگر کسی بخواهد سیر عمودی داشته باشد، باید از این نردبان بالا برود. البته همۀ اهالی عرصۀ اندیشه به یک معنا اهل فهم و نقد هستند. ولی روشن است که غالباً یا درجا می‌زنند یا، از آن بهتر، به قهقرا می‌روند. چرا؟ چون فهم و نقدشان واقعی، جدی و مفید نیست. آنان مطالبِ موافق را می‌فهمند و نظریاتِ مخالف را نقد می‌کنند. چه شاهکاری! ولی این‌ها آن فهم و نقدی نیستند که شخص را ارتقاء می‌دهند.

تقریباً همۀ کتاب‌های تاریخِ جهان به تاریخِ اجتماعی-سیاسی جوامع بشری در گذر زمان می‌پردازند. اما این شاهکار، تاریخِ کرۀ زمین را روایت می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه امور اجتماعی و سیاسی جوامع بشری در بستر طبیعت و منابع طبیعی متفاوت شده و تغییر کرده است. تاریخِ طبیعی لایۀ زیرین و بنیادی تاریخِ حیاتِ جمعی انسان‌هاست. برای این منظور، نویسنده بسیار دور رفته و ماجرای این تاریخ جالب و متفاوت را از میلیون‌ها سال قبل از ظهور انسان آغاز کرده است. ضمناً معلوم می‌شود تاریخ بدون شیرین‌کاری‌های تلخ و حماقت‌های خونین انسان‌ها نیز همچنان جذاب و دلچسب است.

در عنوان کتاب، خشونت و انسان‌دوستی به ترتیب جایگزین کمونیسم و لیبرالیسم شده‌اند. زیرا لیبرال‌ها ادعا می‌کنند که کمونیسم خشونت به بار می‌آورد و، در مقابل، لیبرالیسم انسان‌دوستی است. مرلوپونتی همین نقدِ کلیدی را هدف می‌گیرد. از نظر او مسئله به این سادگی نیست، زیرا تمایزی قاطع و مشخص میان اخلاق و خشونت وجود ندارد. به طور کلی، مرلوپونتی بر ابهام و پیچیدگی امور سیاسی تأکید می‌کند و اصرار می‌ورزد که نباید تن به هیچ ساده‌انگاری داد. بر همین اساس، او در طی این کتاب عمیق و مشهورش پوستۀ سطحی‌اندیشی را کنار می‌زند تا از منظری متفاوت مسئلۀ خشونت و انسان‌گرایی را بررسی کند.

کتاب آیزایا برلین فی‌نفسه بسیار جذاب و آموزنده است. ولی این اثرِ بسیار خواندنی بیشتر دیدگاه خاص خود برلین را در باب جریان رمانتیسم منعکس می‌کند. پژوهش‌های جدیدتر برخی از نظریات او را زیر سؤال برده‌اند. لذا برای شناخت بهتر، دقیق‌تر و به‌روزتر گزینۀ مناسبی نیست. باید به سراغ منابع جدیدتر رفت. کتاب بسیار عالی فردریک بیزر از این جهت برتری دارد و فی‌نفسه پژوهشی بی‌نظیر در این حوزه به شمار می‌آید. بیزر 1- به ریشه‌های فلسفی رمانتیسم، تا مبانی متافیزیکی‌اش، نقب می‌زند؛ 2- نتایج اخلاقی و سیاسی‌اش را توضیح می‌دهد؛ و 3- گسترۀ رمانتیسم فلسفی را با همۀ تنوع و غنای شگفت‌انگیزش بررسی می‌کند.

آن‌چه برای هایدگر قطعی است این است که این جامعۀ جهانی نزد وی از کابوس هم بدتر است. او این را «شب جهان» نامید. این، آن‌سان که مارکس پیش‌بینی کرده بود، در واقع به معنای پیروزیِ غربِ به‌غایت شهری‌شده و به‌غایت تکنولوژیک بر کل کرۀ زمین است؛ هم‌سطحی و یک‌دستی کامل، فارغ از این‌که آیا این ناشی از اجبار و اضطرار آهنین است یا نتیجۀ تبلیغات چاپلوسانه در خصوص بازده تولید انبوه. این به معنای وحدت نژاد انسانی بر پایۀ نازل‌ترین سطح است، به معنای پوچی کامل زندگی، به معنای روزمرّگی خودتداوم‌بخشِ بی‌دلیل و بی‌جهت.